Dawna stolica Rusi Kijowskiej ulokowana była na wysokiej górce. Książę Daniel Romanowicz ok. 1240 r. przeniósł swoją siedzibę z Halicza na miejsce wczesnośredniowiecznego grodziska. Ślady na Chełmskiej Górce nie pozostawiają wątpliwości, że było to ważne miejsce na szlaku Grodów Czerwieńskich, jak i tworzenia się struktur polskiej państwowości. Od 1392 r. Chełm posiada prawa miejskie. W ciągu wieków był siedzibą sądów szlacheckich oraz trzech biskupstw: prawosławnego, unickiego i rzymskokatolickiego. Ze względu na rozbudowaną kolej, która pojawiła się tu już w 1877 r., w dwudziestoleciu międzywojennym w mieście przeprowadzono jedną z największych inwestycji niepodległej Polski. Do Chełma została przeniesiona Wschodnia Okręgowa Dyrekcja Kolei Państwowych; zbudowano wówczas modernistyczną dzielnicę, która była 7 razy większa niż dotychczasowe miasto.

Skarb najcenniejszy

Miejscem, które od wieków przyciąga mieszkańców regionu oraz pielgrzymów i turystów z dalekich stron, jest bazylika mariacka na Górze Chełmskiej. Znajduje się w miejscu, gdzie przed wiekami książę Daniel zbudował zamek i prawosławną katedrę poświęconą Najświętszej Maryi Pannie. Umieścił w niej wizerunek Matki Bożej, który przez Kijów dotarł tu z Bizancjum. W ciągu wieków łaskami słynącą ikonę czcią otaczali także unici i katolicy. Wstawiennictwu Matki Bożej Chełmskiej przypisywane jest zwycięstwo Jana Kazimierza nad wojskami Bohdana Chmielnickiego pod Beresteczkiem. 255 lat temu obraz został ukoronowany. Dziś znajduje się w muzeum ikon w Łucku na Ukrainie, a chrześcijanie modlą się przed jego repliką, wizerunkiem Matki Bożej z Dzieciątkiem, namalowanym w 1938 r. przez Władysława Ukleję. Ikona umieszczona jest w wyzłoconej wnęce ołtarzowej.

historia srebrem pisana

Widoczna z daleka bazylika pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, dawna katedra unicka, została zbudowana w połowie XVIII w. na miejscu pierwszej świątyni. Wzniesiona według projektu Pawła Fontany, miała charakter kościoła rzymskokatolickiego. Niestety, liczne przebudowy, dokonywane m.in. z powodu pożarów i zamiany na cerkiew prawosławną, pozbawił ją barokowego wnętrza. W 1919 r. świątynia została przekazana Kościołowi rzymskokatolickiemu, a w 1935 r. utworzono przy niej parafię. Jednym z najcenniejszych dzieł, jakie można podziwiać w jej wnętrzu, jest antepedium - wotum bazylianów za zwycięstwo nad Kozakami. Ozdobna zasłona przedniej części ołtarza wykonana jest ze srebrnej blachy przez gdańskiego złotnika W. Jöde. Płaskorzeźba z pierwszej połowy XVIII w. przedstawia hołd rycerstwa polskiego złożony Matce Bożej Chełmskiej za zwycięstwo w bitwie pod Beresteczkiem. Do wykonania tego dzieła zużyto srebrne wota, składane przez wiernych przed łaskami słynącym obrazem Matki Bożej.

Kalwaria i rosarium

Teren przykościelny jest miejscem częstych spacerów. Na zielonych ścieżkach, wśród stacji Drogi Krzyżowej i tajemnic Różańca, z widokiem na rozległą ziemię chełmską, można odpocząć i pomodlić się. Zbocza góry jeszcze przed II wojną światową miały być zagospodarowane na Kalwarię, jednak dopiero w latach 50. XX w. udało się zrealizować te plany. Pasyjny szlak wyznaczały dębowe krzyże, które po profanacji zastąpiono metalowymi, a później rzeźbami ukazującymi kolejne etapy ostatniej ziemskiej wędrówki Chrystusa. Współczesna Kalwaria powstała według koncepcji artysty Jacka Kicińskiego. Odlane w brązie rzeźby są wotum wdzięczności duszpasterzy i wiernych za dar św. Jana Pawła II. Droga Krzyżowa wiedzie na szczyt góry, gdzie na miejscu śladów dawnego grodu usypany jest kopiec niepodległości. Krzyż wieńczący wzniesienie wymownie przypomina o ponadtysiącletniej historii Polski wiernej Chrystusowi i Maryi. Tuż obok, w zielonych paciorkach zamknięte są tajemnice Różańca. Krzewy, ułożone w kształcie serca, przetykane są brązowymi tablicami prowadzącymi od Zwiastowania aż po ukoronowanie Matki Bożej na Królową nieba i ziemi. Stojąca nieopodal trójka dzieci z Fatimy przypomina, jak ważna jest modlitwa różańcowa, o którą prosi Maryja.

Miasto kościołów

Kto już uradował serce spotkaniem z Matką Bożą, poznał historię Chełmskiej Góry zamkniętą w murach kościoła, dzwonnicy (miejsce pamięci narodowej), pałacu i pokatedralnych budynków, może wyruszyć w podróż przez miasto. Schodząc z góry w stronę pl. Łuczkowskiego, warto nawiedzić kościół Rozesłania św. Apostołów. Barokowa świątynia, zbudowana według projektu Pawła Fontany, przetrwała do naszych czasów w niezmienionym stanie. Przy parafii działa muzeum, które posiada m.in. ciekawy zbiór relikwiarzy. Dziełem genialnego architekta jest również franciszkański kościół św. Andrzeja, w którym znajduje się łaskami słynący obraz św. Antoniego Padewskiego. Na szlaku licznych zabudowań poklasztornych i świątyń różnych wyznań, warto zwrócić uwagę na prawosławną cerkiew św. Jana Teologa. W dawnym kolegium pijarów mieści się część Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza, gdzie prezentowane są ciekawe eksponaty z dziedziny archeologii, historii, etnografii czy sztuki.

Podziemia kredowe

Unikatową - w skali światowej - atrakcją Chełma są podziemia kredowe. Kopalnia kredy, tworząca system korytarzy i komór, powstała pod miastem w wyniku wielowiekowej eksploatacji. Kredę wydobywano już w XIII w. Mieszkańcy miasta wynosili ją wprost ze swoich piwnic, które z czasem połączyły się w wielopoziomową, podziemną sieć. Transporty kredy piszącej wysyłane były do odległych miast; korzystali z niej m.in. żacy z Akademii Krakowskiej. Surowiec ten potrzebny był również w budownictwie, ceramice i przemyśle farbiarskim. W czasie napadów i wojen wielokilometrowe tunele służyły mieszkańcom za schronienie. Ze względu na bezpieczeństwo miasta, w którym często dochodziło do zapadania się kamienic, na początku XX w. całkowicie zakazano wydobywania kredy. Dziś wydrążonymi pod ziemią szlakami prowadzi trasa turystyczna, na której można zobaczyć ekspozycję dotyczącą archeologii, górnictwa kredy i historii miasta. Dla najmłodszych największą atrakcją jest spotkanie z Duchem Bieluchem.