Walczyli o godną śmierć

Ostateczna likwidacja getta miała nastąpić w wigilię najważniejszego żydowskiego święta, upamiętniającego wyjście Izraelitów z niewoli egipskiej – święta Pesach. Miała być też prezentem urodzinowym dla Adolfa Hitlera, który nazajutrz kończył 54 lata. Niespodziewanie dla Niemców powitani oni zostali ogniem karabinów maszynowych i strzałami z pistoletów, hukiem granatów i płomieniami zapalających się butelek z benzyną. Żydowscy bojownicy, wspierani przez polskie podziemie, chwycili za broń. Na obszarze getta wybuchło trwające prawie 2 miesiące powstanie.

Planowe ludobójstwo

Reklama

Prześladowanie, a później eksterminacja osób narodowości żydowskiej były jednym z filarów polityki III Rzeszy, prowadzonej konsekwentnie od chwili, gdy w wyborach 1933 r. zdecydowana większość Niemców zagłosowała na partię narodowych socjalistów. Od przyjęcia ustaw norymberskich, które czyniły z Żydów grupę o ograniczonych prawach i swobodach, aż po szaleńczy plan „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” życie straciło prawie 6 mln Żydów, z czego blisko połowę stanowili przedwojenni obywatele polscy żydowskiego pochodzenia. Poczynając od 1940 r., na okupowanych ziemiach polskich Niemcy stworzyli najpierw żydowskie miejsca izolacji – getta. Pomoc, jaką Polacy okazywali Żydom, organizując im przejścia na „aryjską stronę”, ukrywając ich, dostarczając fałszywe dokumenty tożsamości, była na tyle duża, że gubernator Hans Frank wprowadził dekret, na mocy którego jakakolwiek, nawet najmniejsza, forma wspierania i pomocy Żydom była karana śmiercią. Polska była jedynym krajem w całej okupowanej przez Niemców Europie, gdzie wprowadzono tak drakoński przepis. Wynikało to z ogromnej skali pomocy, której Polacy udzielali swoim współobywatelom, działając zarówno indywidualnie, jak i w sposób skoordynowany i zinstytucjonalizowany. W strukturach Polskiego Państwa Podziemnego istniała bowiem od 1942 r. specjalna komórka wyspecjalizowana w tym działaniu – Rada Pomocy Żydom „Żegota”. Rozpoczynała swe prace w chwili, gdy ruszyła straszliwa niemiecka machina masowych zbrodni – akcja „Reinhardt”. Zgodnie z ustaleniami przyjętymi przez przywódców III Rzeszy na konferencji w Wannsee, Żydzi z gett mieli zostać wywiezieni do obozów zagłady i tam bestialsko wymordowani. W ciągu kilkunastu miesięcy prawie 2 mln Żydów zostało zabitych w obozach w Bełżcu, Sobiborze, Treblince, na Majdanku i w największej fabryce śmierci – w KL Auschwitz-Birkenau.

Pomóż w rozwoju naszego portalu

Wspieram

Walka o życie

Reklama

Mury warszawskiego getta zostały zamknięte w listopadzie 1940 r. Na niewielkim obszarze Niemcy stłoczyli w nim prawie pół miliona Żydów zamieszkujących przed wojną stolicę Polski oraz okoliczne miasta i miasteczka. Na 1 km2 przypadało w getcie 146 tys. ludzi (sic!). Dziesiątkowały ich choroby, głód, niewolnicza praca. Najgorsze miało jednak dopiero nadejść. Od lata 1942 r. kolejowy plac przeładunkowy – Umschlagplatz stał się niemym świadkiem masowych wywózek. Getto pustoszało. Wiosną 1943 r. pozostało w nim niecałe 50 tys. Żydów. Na terenie getta działały jednak dwie ściśle zakonspirowane organizacje zbrojne. Żydowski Związek Wojskowy, dowodzony przez Pawła Frenkla, skupiał działaczy syjonistycznych, przedwojennych członków Bejtaru, a wielu z nich było oficerami i podoficerami Wojska Polskiego. Z kolei Żydowska Organizacja Bojowa, pod wodzą Mordechaja Anielewicza, zrzeszała Żydów o lewicujących poglądach, związanych w okresie międzywojennym z PPS czy nawet ze środowiskiem komunistycznym. Łączne siły tych organizacji nie przekraczały tysiąca osób. Broń dostarczyło im polskie podziemie. Jak relacjonował pacyfikator getta, skazany po wojnie na śmierć zbrodniarz wojenny Jürgen Stroop: „Abwehra (wywiad niemiecki) donosiła od dawna, że Armia Krajowa od dnia założenia getta montowała tam swoje placówki pod rozmaitymi nazwami, dostarczała broni oraz instruowała w zakresie walk ulicznych, robót saperskich, fabrykacji butelek zapalających, granatów itp.”.

Gdy 19 kwietnia 1943 r. oddziały wojska i policji niemieckiej wkroczyły na teren getta, bojowcy obu organizacji chwycili za broń. Mieli świadomość walki straceńczej, w odezwie wydanej z chwilą wybuchu zrywu napisali: „Wiedzcie, że każdy próg ghetta jak dotychczas, tak i nadal będzie twierdzą; że może wszyscy zginiemy w walce, lecz nie poddamy się”.

Warszawa jak Masada

Walki objęły ulice: Franciszkańską, Miłą, Wałową, pl. Muranowski. Równocześnie po drugiej stronie muru akcje podjęły oddziały dywersyjne Armii Krajowej. Już wieczorem pierwszego dnia powstania oddział por. Józefa Pszennego podjął próbę wysadzenia muru getta od strony ul. Bonifraterskiej. Niestety, zakończyła się ona porażką, a kolejne zostały skutecznie uniemożliwione przez Niemców, którzy ścisłym kordonem otoczyli getto. Drogę przerzutu broni, a także powstańców ewakuujących się pod naporem Niemców zapewniały do pewnego momentu kanały kanalizacji miejskiej. Do stłumienia powstania Niemcy rzucili ponad 5 tys. żołnierzy i policjantów, świetnie uzbrojonych, wyposażonych w pojazdy pancerne i broń chemiczną, a przede wszystkim zaciekłych i bezwzględnych. Nikt, kto podniósł rękę na niemieckie panowanie w getcie, nie miał prawa wyjść żywy – takie rozkazy płynące z Berlina wykonywali sumiennie i żarliwie. Od początku maja 1943 r. z precyzją i konsekwencją tłamszono kolejne gniazda oporu, podpalając miotaczami płomieni budynek po budynku. Teren getta zamieniał się w stos gruzów i wypalonych resztek zabudowań. „Dokonuje się największa zbrodnia w dziejach ludzkości” – wołał z Londynu przez radio BBC polski premier i Naczelny Wódz gen. Władysław Sikorski. Wierzył, że bestialstwo Niemców wywoła skuteczną reakcję rządów państw alianckich. Niestety, były to płonne nadzieje. Nie wydarzyło się nic, co mogłoby powstrzymać oprawców warszawskiego getta. 12 maja 1943 r., na znak protestu wobec bezczynności wolnego świata, w londyńskim mieszkaniu popełnił samobójstwo Szmul Zygielbojm, międzywojenny działacz polityczny i społeczny, członek Rady Narodowej RP, czyli emigracyjnego polskiego parlamentu. Jego tragiczną śmierć, będącą bezsilnym wołaniem, zauważyła tylko polska emigracja niepodległościowa.

Powstanie dogorywało. W ostatnim miejscu oporu – w bunkrze przy ul. Miłej 18 zgromadziło się ponad 100 powstańców wraz z dowódcą ŻOB Mordechajem Anielewiczem. Otoczeni przez wroga trwali w walce jak obrońcy Masady nad Morzem Martwym w czasie powstania żydowskiego w czasach starożytnych. Tamci powstańcy, otoczeni przez wojska Imperium Rzymskiego, uznali po blisko roku straceńczej obrony, że nie mają żadnych szans na zwycięstwo. Mogli się poddać, ale uznali, że lepiej będzie dla nich umrzeć w poczuciu godności i wolności. Historyk Józef Flawiusz napisał, że w maju 73 r. licząca blisko tysiąc osób załoga twierdzy popełniła zbiorowe samobójstwo. Masada stała się dla Żydów symbolem śmierci ludzi kochających wolność ponad wszystko. Również dla tych zgromadzonych wiosną 1943 r. w „twierdzy” przy ul. Miłej. Poszli śladem swych braci sprzed blisko 2 tys. lat. Gdy ucichły strzały, oczom zdobywców bunkra ukazał się straszliwy obraz ponad 100 martwych ciał. Ciał ludzi, którzy chcieli umrzeć w poczuciu wolności i godności.

Autor jest historykiem, Szefem Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych.

Drodzy Bracia i Siostry! Pojutrze, 9 października, minie 400 lat od śmierci św. Jana Leonardiego, założyciela Zgromadzenia Kleryków Regularnych Matki Bożej, kanonizowanego 17 kwietnia 1938 r. i ogłoszonego 8 sierpnia 2006 r. patronem farmaceutów. Wspominamy go także ze względu na wielki zapał misyjny. Wraz z ks. Juanem Bautistą Vivesem i jezuitą Martinem de Funesem zaprojektował i przyczynił się do powołania specjalnej kongregacji Stolicy Apostolskiej do spraw misji, czyli przyszłej Propaganda Fide, i do późniejszych narodzin Collegium Urbanianum, które w ciągu wieków przygotowało tysiące kapłanów, w tym wielu męczenników, do ewangelizowania narodów. Mamy zatem do czynienia ze świetlaną postacią kapłana, którego chciałbym postawić za wzór wszystkim prezbiterom w tym Roku Kapłańskim. Zmarł w 1609 r. na grypę, którą zaraził się, gdy w rzymskiej dzielnicy Campitelli opiekował się ofiarami tej epidemii. Jan Leonardi urodził się w 1541 r. w Diecimo w prowincji Lukka jako ostatni z siedmiorga rodzeństwa. Okres dojrzewania wyznaczał mu rytm wiary przeżywanej w zdrowym i pracowitym ognisku domowym, jak również stałe uczęszczanie do pracowni ziół i lekarstw w rodzinnej miejscowości. Gdy miał siedemnaście lat, ojciec zapisał go na kurs zawodowy w Lukce, aby został aptekarzem, a raczej zielarzem, jak się wówczas mówiło. Młody Jan Leonardi pilnie i gorliwie uczęszczał na zajęcia prawie dziesięć lat, ale gdy, zgodnie z przepisami prastarej Republiki Lukki, zdobył oficjalny dyplom, upoważniający go do otwarcia własnej placówki, zaczął zastanawiać się, czy nie nadeszła chwila spełnienia planów, które zawsze nosił w sercu. Po dojrzałej refleksji zdecydował się na kapłaństwo. I tak, porzuciwszy zielarnię i zdobywszy odpowiednie przygotowanie teologiczne, przyjął święcenia kapłańskie i w dniu Ofiarowania Pańskiego 1572 r. odprawił swoją prymicyjną Mszę św. Nie zarzucił jednak swej pasji dla farmakopei, czuł bowiem, że wiedza zawodowa aptekarza może mu pomóc w pełnym urzeczywistnieniu swego powołania, czyli przekazywania ludziom, przez święte życie, „Bożego lekarstwa”, którym jest Jezus Chrystus ukrzyżowany i zmartwychwstały, „miara wszech rzeczy”. Ożywiany przekonaniem, że takiego lekarstwa wszystkie ludzkie istoty potrzebują ponad wszystko, św. Jan Leonardi starał się uczynić z osobistego spotkania z Jezusem Chrystusem podstawową rację własnego istnienia. „Koniecznie trzeba zaczynać od Chrystusa” - lubił często powtarzać. Prymat Chrystusa nad wszystkim stał się dla niego konkretnym kryterium ocen i działania oraz zasadą pobudzającą jego działalność kapłańską, którą pełnił w okresie szerokiego i powszechnego ruchu odnowy duchowej w Kościele, dzięki rozkwitowi nowych instytutów zakonnych i świetlanemu świadectwu takich świętych, jak Karol Boromeusz, Filip Nereusz, Ignacy Loyola, Józef Kalasancjusz, Kamil de Lellis, Alojzy Gonzaga. Z entuzjazmem oddał się duszpasterstwu wśród chłopców przez Stowarzyszenie Nauki Chrześcijańskiej, gromadząc na nowo wokół siebie grupę młodych ludzi, z którymi 1 września 1574 r. założył Zgromadzenie Księży Reformowanych Maryi Panny, nazwane następnie Zakonem Kleryków Regularnych Matki Bożej. Swoim uczniom zalecał, by mieli „przed oczyma umysłu jedynie cześć, służbę i chwałę Ukrzyżowanego Jezusa Chrystusa”, a - jak przystało na dobrego aptekarza, nawykłego do dozowania dawek w zależności od ścisłych potrzeb - dodawał: „Unieście nieco swe serca ku Bogu i z Nim odmierzajcie wszystko”. Powodowany zapałem apostolskim, w maju 1605 r. wystosował do nowo wybranego papieża Pawła V Memoriał, w którym sugerował kryteria prawdziwej odnowy w Kościele. Zauważając, jak było „niezbędne, aby ci, którzy domagają się reformy ludzkich obyczajów, szukali, i to na początku, chwały Boga”, dodawał, że muszą oni wyróżniać się „prawością życia i doskonałością obyczajów, tak aby bardziej niż przymusem przyciągać łagodnością do reformy”. Zwracał ponadto uwagę, że „ten, kto chce dokonać poważnej reformy religijnej i moralnej, musi przede wszystkim, jak dobry lekarz, postawić właściwą diagnozę chorób, jakie trawią Kościół, aby na każdą z nich umieć przepisać najodpowiedniejsze lekarstwo”. I zauważał, że „odnowa Kościoła musi dokonywać się tak u przywódców, jak i u podwładnych, na górze i na dole. Musi zaczynać się od tego, kto rządzi, i objąć poddanych”. Dlatego też, zachęcając papieża do wspierania „powszechnej reformy Kościoła”, troszczył się o chrześcijańską formację ludu, a zwłaszcza chłopców, których należy wychowywać „od najwcześniejszych lat (...) w czystości wiary chrześcijańskiej i w świętych obyczajach”. Drodzy Bracia i Siostry, świetlana postać tego Świętego zachęca w pierwszej kolejności kapłanów i wszystkich chrześcijan, by stale dążyli do „wysokiej miary życia chrześcijańskiego”, którą jest świętość, każdy oczywiście stosownie do swego stanu. Tylko bowiem z wierności Chrystusowi może wypłynąć autentyczna odnowa kościelna. W owych latach, na kulturalnym i społecznym przełomie wieków XVI i XVII, zaczęły się zarysowywać przesłanki późniejszej kultury współczesnej, którą cechuje nieuzasadniony rozłam między wiarą a rozumem, którego ujemnymi następstwami są marginalizacja Boga wraz ze złudzeniem ewentualnej i całkowitej niezależności człowieka, który postanawia żyć tak, „jakby Boga nie było”. Jest to kryzys współczesnej myśli, o którym wielokrotnie miałem okazję wspominać i który przybiera często postać relatywizmu. Jan Leonardi wyczuwał, co jest prawdziwym lekarstwem na te bolączki duchowe, i zawarł to w stwierdzeniu: „Chrystus przede wszystkim”, Chrystus w centrum serca, w centrum historii i wszechświata. To Chrystusa - stwierdzał z mocą - ludzkość tak bardzo potrzebuje, ponieważ On jest naszą „miarą”. Nie ma dziedziny, której nie mogłaby dosięgnąć Jego moc; nie ma choroby, na którą nie znalazłoby się w Nim lekarstwo, nie ma problemu, którego w Nim nie dałoby się rozwiązać. „Albo Chrystus, albo nic!”. Oto jego recepta na wszelką reformę duchową i społeczną. Istnieje jeszcze jeden aspekt duchowości św. Jana Leonardiego, który chciałbym podkreślić. Przy wielu okazjach powtarzał on, że do żywego spotkania z Chrystusem dochodzi w Jego Kościele, świętym, choć kruchym, zakorzenionym w historii i w jej niekiedy niezbadanych kolejach, gdzie razem rosną zboże i kąkol (por. Mt 13, 30), lecz zawsze będącym sakramentem zbawienia. Mając jasną świadomość, że Kościół jest polem Bożym (por. Mt 13, 24), nie gorszył się jego ludzkimi słabościami. Dla zwalczenia kąkolu zdecydował się być dobrym zbożem: postanowił mianowicie miłować Chrystusa w Kościele i przyczyniać się do tego, aby stawał się on coraz bardziej Jego przejrzystym znakiem. Z wielkim realizmem patrzył na Kościół, na jego ludzką kruchość, ale też na to, że jest „polem Bożym”, narzędziem Boga dla zbawienia ludzkości. Ale nie tylko. Z miłości do Chrystusa pracował z zapałem nad oczyszczeniem Kościoła, aby był piękniejszy i święty. Rozumiał, że wszelka reforma ma dokonywać się wewnątrz Kościoła, a nigdy przeciwko Kościołowi. Pod tym względem św. Jan Leonardi był rzeczywiście niezwykły, a jego przykład pozostaje wciąż aktualny. Każda reforma dotyczy niewątpliwie struktury, przede wszystkim jednak musi dotykać serc ludzi wierzących. Tylko święci mężczyźni i kobiety, którzy dają się prowadzić Duchowi Bożemu, gotowi do radykalnych i śmiałych wyborów w świetle Ewangelii, odnawiają Kościół i przyczyniają się w decydujący sposób do budowy lepszego świata. Drodzy Bracia i Siostry, życiu św. Jana Leonardiego przyświecał zawsze blask „Świętego Oblicza” Jezusa, przechowywanego i czczonego w kościele katedralnym w Lukce - wymowny symbol i niepodlegająca dyskusji synteza wiary, jaka go ożywiała. Zdobyty przez Chrystusa jak apostoł Paweł, wskazywał on swoim uczniom i nadal wskazuje nam wszystkim chrystocentryczny ideał, dla którego „należy ogołocić się z wszelkiego własnego interesu i troszczyć jedynie o służbę Bogu”, mając „przed oczyma umysłu tylko cześć, służbę i chwałę Chrystusa Jezusa Ukrzyżowanego”. Obok oblicza Chrystusa nie spuszczał wzroku z macierzyńskiego oblicza Maryi. Ta, którą wybrał na Patronkę swego zakonu, była dla niego nauczycielką, siostrą i matką, i doświadczał Jej nieustannej opieki. Przykład i wstawiennictwo tego „fascynującego męża Bożego” niech będą, szczególnie w tym Roku Kapłańskim, wezwaniem i zachętą dla kapłanów i dla wszystkich chrześcijan, by z zapałem i entuzjazmem przeżywali swoje powołanie.