Nie jest to jedyny kult w parafii; Matka Boża Pocieszenia odbiera w Lelowie i okolicy ogromną cześć, a ponadto parafia ma lokalnego męczennika z czasów II wojny światowej – Ignacego Trendę, który odmówił niemieckim najeźdźcom wykonania rozkazu – podpalenia krzyża, za co został na miejscu rozstrzelany.

Św. Marcin w listopadowe święto

Jak zauważa proboszcz parafii, ks. kan. Henryk Młynarczyk, odpust na św. Marcina przypada w dobry czas, bo jest to zarazem Święto Niepodległości i dzień wolny od pracy. Honorując w kościele narodowe święto, można i należy – w obecności lokalnego samorządu, szkół, w asyście strażaków i formacji kombatanckich – przypominać, kim był Marcin i jak jego barwna, przemawiająca także do współczesnych jałmużniczą postawą postać, wpisuje się w duszpasterstwo i w sferę edukacji. Słowo Boże w tym roku w odpust będzie głosił ks. Łukasz Siedlecki z Kroczyc.

W lelowskim kościele odnajdziemy tylko jedno wyobrażenie patrona – św. Marcin przedstawiony jest w ołtarzu bocznym i jest to obraz współczesny, namalowany w 1973 r. przez Kazimierza Puchałę. Być może w kościele był inny wizerunek patrona, ale świątynia doszczętnie spalona przez Niemców, nie zachowała prawie nic ze swego pierwotnego wnętrza.

Miłosierny legionista, pustelnik asceta

Marcin urodził się ok. 316 r. w Panonii na Węgrzech w rodzinie rzymskiego legionisty. Gdy zetknął się z chrześcijanami, jako zaledwie 10-latek wpisał się na listę katechumenów. Chrzest św. przyjął jednak dopiero w roku 339 (wcześniej sprzeciwiali się temu rodzice). W 338 r. Marcin, już jako rzymski legionista, przerzucony został wraz z całym garnizonem do Galii w okolice miasta Amiens. Tu właśnie miało miejsce wydarzenie znane z żywotu Świętego i utrwalone w bogatej ikonografii. Kiedy zimą u bram miasta Marcin napotkał półnagiego żebraka, oddał mu połowę swojego płaszcza. W nocy we śnie pojawił mu się Chrystus ubrany w jego płaszcz i przemówił do aniołów: „Patrzcie, jak mnie Marcin katechumen przyodział…”.

Marcin, nie chcąc przelewać krwi, postanowił zrezygnować z kariery legionisty. Okazja ku temu nadarzyła się w 354 r., kiedy towarzyszył cesarzowi Konstansowi w wyprawie przeciwko Allemanom. Postanowił wówczas walczyć bez broni, jedynie z krzyżem w ręku. Otrzymał zwolnienie ze służby wojskowej, a biskup, którym był św. Hilary, wydzielił mu w Ligugé pustelnię. Tam Marcin zamieszkał z kilkoma towarzyszami. W ten sposób stał się ojcem życia zakonnego we Francji. Otaczała go aura cudów i świątobliwości. 4 lipca 371 r. otrzymał święcenia kapłańskie i sakrę biskupią Tours. Przez 26 lat na stolicy biskupiej żył bardzo skromnie, a „ciało swe trapił włosiennicą i postami”. Porzucił styl życia hierarchów Kościoła ówczesnej Galii, stawał zawsze w obronie niewinnych i niesłusznie oskarżonych, wobec bliźnich okazywał wyrozumiałość i miłosierdzie. Zmarł 8 listopada 387 r. Święto ku czci Marcina ustanowiono w połowie VII wieku na dzień 11 listopada (data jego pochówku).

Obrzędy kościelne połączyły się wtedy z niektórymi zwyczajami pogańskimi – w listopadzie kończono jesienne prace w polu, składano pogańskim bogom ofiary ze zwierząt, próbowano wywróżyć zimową aurę, urządzano uczty z muzyką i tańcami, a stoły uginały się pod gęsiną i dzbanami z winem. Jest to także widoczne w polskim obyczaju związanym ze wspomnieniem św. Marcina, gdy urządza się jarmarki, festyny pierogowe czy święto gęsiny. „Na św. Marcina najlepsza gęsina”; „Jeśli na Marcina sucho, to Gody z pluchą”; „Gdy marcinowa gęś po wodzie, Boże Narodzenie po lodzie”… – te i inne przysłowia odwołują się głównie do pór roku, gdy w naszym klimacie zima w połowie listopada już lubiła dać znać o sobie.

Lelów historyczny i maryjny

Nazwa po raz pierwszy pojawiła się w bulli Celestyna III w 1193 r. W 1246 r. Konrad Mazowiecki wybudował tu gród, wkrótce zniszczony. Odbudowana osada ok. 1340 r. otrzymała lokację na prawie magdeburskim. Obdarzona przez króla Kazimierza Wielkiego licznymi przywilejami, rozwijała się pomyślnie. Lelów otoczono murami, wybudowano zamek, a staraniem króla zbudowano także kościół parafialny pw. św. Marcina oraz klasztor i kościół franciszkański. Lelów i okolicę nękały pożary, najdotkliwsze miały miejsce w latach 1455, 1548, 1600, 1638.

Na drugą połowę XIV wieku szacuje się początek kultu Matki Bożej Pocieszenia, czczonej u franciszkanów w słynącym łaskami wizerunku. W 1478 r. Franciszkanie powołali tu pierwsze bractwo szkaplerzne. Mimo kasaty zakonu w 1819 r. przez rząd carski oraz całkowitego rozebrania świątyni, kult Matki Bożej w Lelowie wciąż się rozwijał. Mieszkańcy uchronili obraz przed zniszczeniem, przenosząc go do kościoła parafialnego św. Marcina.

Gdy 4 września 1939 r. Niemcy spalili kościół, obraz zaginął. Być może został zniszczony lub skradziony przez okupantów. Po zakończeniu wojny, staraniem ks. Juliana Gawinka, wykonano jego kopię, która jednak nie podobała się parafianom. Dzięki inicjatywie i ofiarności pielgrzymów krakowskich oraz krakowskich ojców reformatów, malarz Czesław Cwinarowicz wykonał w latach 1947-48 nową kopię. Najpierw obraz nawiedzał zrujnowane wojną domostwa, następnie, ponieważ kościół był zniszczony, umieszczono go w kaplicy. W rok później został przyozdobiony srebrnymi koronami i złoconymi obrączkami pielgrzymów krakowskich, którzy zginęli w czasie wojny. Korony poświęcili kard. Adam Sapieha oraz bp Czesław Kaczmarek. W 1972 r. kościół otrzymał tytuł sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia.

Inne istotne wydarzenia z dziejów kościoła to m.in.: wykonanie ciekawych stacji Drogi Krzyżowej przez Zofię Trzcińską-Kamińską (1962 r.), budowa ołtarza polowego i soborowego, instalacja witraży (1986-96).

W 2003 r. rozpoczął się proces beatyfikacyjny Ignacego Trendy, o czym poniżej.

Pokłosie niemieckiej agresji

W nocy z 3 na 4 września 1939 r. w pobliżu Lelowa oddziały niemieckie stoczyły zacięte walki z wojskiem polskim. W odwecie za stawiany opór hitlerowcy rozstrzelali w Lelowie i Zbyczycach 16 cywilów – Polaków i Żydów, oraz spalili 94 budynki mieszkalne, 76 stodół, 60 obór, młyn wodny, a pod wieczór – również kościół (najprawdopodobniej spłonął wtedy i obraz Matki Bożej, o ile go wcześniej Niemcy nie wywieźli wraz z innymi obrazami i cennymi przedmiotami kościelnymi). W obronie parafialnej świątyni stanęła grupa osób, a wśród nich prosty, pobożny mężczyzna – Ignacy Trenda. To jemu Niemcy kazali położyć słomę w kruchcie kościoła pod drewnianym krzyżem (barokowa figura Pana Jezusa Ukrzyżowanego z XVIII wieku, pochodząca zapewne z dawnego łuku tryumfalnego w kościele parafialnym lub z pofranciszkańskiego kościoła w Lelowie, mogła być przeniesiona do kościoła parafialnego w latach 20. XIX wieku).

Trenda odmówił, mimo że hitlerowcy wymierzyli w niego broń. Według relacji jednej z mieszkanek Lelowa, Ignacy Trenda przed śmiercią miał powiedzieć: „Jezusicku kochany, ja Cię podpalał nie będę”. Niemcy zastrzelili obrońcę krzyża i kilku jego towarzyszy, a sami próbowali podpalić krucyfiks. Krzyż jednak nie chciał płonąć, ogień jedynie go osmalił. Cudownie ocalały krucyfiks wisi dziś w głównym ołtarzu jako świadek męczeństwa sługi Bożego Ignacego Trendy. Grób tego mężczyzny i trzech innych zamordowanych wraz z nim w tym dniu mieszkańców: Jana Ilczuka, Władysława Filewskiego i Stanisława Brodzińskiego znajduje się na kościelnym placu i jest otoczony czcią. Miejsce rozstrzelania znaczy tablica. Takich tablic – świadków historii, jest w Lelowie niemało…

Zatem w Lelowie kult patrona św. Marcina współgra z maryjnym kultem w parafii oraz stosunkowo młodą czcią dla kandydata na ołtarze – „jedynego świętego w chłopskim kapeluszu” – jak zauważa ks. prob. Henryk Młynarczyk. Rokrocznie 4 września mają miejsce uroczystości rocznicowe z udziałem dzieci i młodzieży, lokalnych stowarzyszeń, harcerzy, mieszkańców domu opieki społecznej.

Kościół o tak bogatej, wielowątkowej historii wymaga wielu inwestycji i zabiegów, które licząca 1,7 tys. osób parafia realizuje konsekwentnie i na bieżąco.