Terminem „hospitale” określano w średniowieczu instytucję, która w niewielkim stopniu przypominała dzisiejszy szpital. Były to przytułki dla ubogich i starców, które zakładano w pobliżu klasztorów i wzdłuż dróg handlowych. Pierwsze szpitale powstały już w dwunastym stuleciu, a jeden z najstarszych zachowanych budynków szpitalnych znajduje się w Bieczu i pochodzi z fundacji królowej Jadwigi.

Czarne płaszcze z trupią czaszką

W 1713 r. za sprawą biskupa wileńskiego Konstantego Kazimierza Brzostowskiego powstało specjalne zgromadzenie zakonne, tzw. rochici, którzy na swoich czarnych płaszczach umieszczali skrzyżowane piszczele z trupią czaszką. Opiekowali się oni szpitalem św. Rocha w Wilnie, gdzie posługiwali chorym i grzebali ofiary epidemii. Zbierali również na ulicach zaniedbanych i opuszczonych chorych, przewozili do swojego szpitala i opiekowali się nimi. Zakon, niestety, skasowano w 1840 r. Powstawały też specjalne bractwa, które zajmowały się grzebaniem ubogich ofiar zarazy.

W wielu parafiach diecezji rzeszowskiej od stuleci zakładano tzw. domy ubogich. W Tyczynie opodal Rzeszowa znajdował się kościół szpitalny pw. Świętego Krzyża w pobliżu przedszkola sióstr zakonnych. Na tym miejscu postawiono współcześnie krzyż z tablicą pamiątkową. Wiadomości źródłowe o kościółku pochodzą z ok. 1500 r., kiedy to Mikołaj, Stanisław i Jan Pileccy (synowie dziedzica Tyczyna Jana) zapisali temu kościołowi pewne dobra na ziemi za zbawienie dusz swoich ukochanych rodziców. Biskup przemyski Maciej Drzewicki wydał w 1506 r. akt erekcyjny kościoła szpitalnego zatwierdzony w 1519 r. przez samego króla Zygmunta Starego. Kościółkiem i funkcjonującym przy nim Domem Ubogich, w którym pielęgnowano dwunastu starców (kobiet i mężczyzn), opiekował się miejscowy proboszcz z Tyczyna będący równocześnie prepozytem szpitalnym.

Złoty okres w Rzeszowie

Złotymi zgłoskami w rzeszowską historię filantropii wpisało się nazwisko Towarnickich. Jan Warna Towarnicki był wnukiem popa. Po studiach medycznych praktykował m.in. w Kijowie. Później przybył do Rzeszowa. Wkrótce został tutaj lekarzem powiatowym. Choć był człowiekiem zamożnym, jako lekarz dobrze też zarabiał; cały swój majątek przeznaczył na utworzenie specjalnej fundacji dla ubogich. Szczególnie na sercu leżało mu kształcenie ubogich dzieci. Kiedy zmarł, w 1865 r., do Rzeszowa przyjechał jego bratanek, Ambroży, porzucając praktykę medyczną. Został kuratorem fundacji stryja. Jeszcze jako lekarz sprzeciwiał się stanowczo nieracjonalnym przesądom medycznym; szerzył wśród prostych ludzi podstawy wiedzy medycznej i dbałość o higienę. Poprzez to, że od momentu przyjazdu do Rzeszowa uczciwie zarządzał fundacją stryja, zdobył w mieście szerokie uznanie i autorytet. Wkrótce też powierzono mu urząd burmistrza miasta, który sprawował przez cztery kadencje. Mówiono nawet o „złotym okresie” za jego rządów.

Pachnące łóżko szpitalne

Z fundacji Rafała Jakuba Jarosławskiego z Przeworska ok. 1469 r. powstał szpitalik (dom dla ubogich) i kościółek drewniany pw. Świętego Ducha w Rzeszowie. Został on zbudowany przy drodze, która prowadziła do Tyczyna. Pierwszym kapelanem (prepozytem) kościoła szpitalnego był niejaki Wacław z Piotraszówki (dzisiaj Boguchwały). W 1566 r. kościółek zgorzał, jednak w 1605 r. odbudował go Mikołaj Spytek Ligęza, ówczesny właściciel Rzeszowa. W czasie najazdu wojsk księcia siedmiogrodzkiego znów uległ zniszczeniu. W 1661 r. odbudowany pod zmienionym wezwaniem Świętej Trójcy. Z powodu niebezpieczeństwa podtopienia przez płynący Wisłok jeszcze raz został przebudowany w wieku osiemnastym.

Niezwykle ciekawa historia wiąże się ze szpitalikiem dla ubogich w Bieczu. Ufundowany został pod koniec XIV stulecia przez znaną ze świątobliwości i dobroczynności królową Jadwigę Andegaweńską. Kiedy monarchini odwiedziła szpital, znalazła jednego chorego, którym nikt się nie opiekował. Wszyscy odsuwali się od niego z odrazą, skarżąc się, że cuchnie i jest brudny. Królowa sama obmyła chorego i ubrała w świeżą odzież. Wówczas w bieckim przytułku miał rozejść się zapach lilii, a ów chory zajaśniał nieziemskim blaskiem. Zdumieni zachowaniem królowej ludzie przychodzili na własne oczy zobaczyć królową posługującą żebrakowi. A ona mówiła, że wszystko można zrobić, nawet i królowa może opiekować się najbardziej „odrażającym” żebrakiem, a wszystko to w imię Boże. Kiedy królowa zapytała owego chorego, kimże on jest..., zniknął. Zrozumiała, że był to sam Chrystus. A łóżko, na którym leżał, przez wieki przechowywano jak cenną relikwię...