Spotykam się z panią Grażyną Orłowską-Sondej w jej redakcji przy ul. Karkonoskiej, w małym pokoiku całkowicie pozastawianym pamiątkami z Kresów. Rozmawiamy, siedząc przy biurku zasypanym korespondencją i setkami kaset, na których od lat zapisywana jest historia niezwykła…

Zakochanie - spotkanie z nieznanym

„Moja przygoda z Kresami rozpoczęła się od… Dolnośląskiego Magazynu Reporterów - wspomina początki Grażyna Orłowska-Sondej. - Opisywaliśmy w nim bieżące problemy ludzi, z których około połowa miała korzenie wschodnie. Zainteresowałam się tym tematem, zaczęłam dopytywać, szukać źródeł. Z czasem historie moich rozmówców wzbudziły we mnie chęć spotkania z nieznanym światem. Kiedy pojechałam na Kresy, urzekły mnie do tego stopnia, że zostałam tam do dziś”. Pierwsza wizyta wrocławskiej ekipy TVP miała miejsce w 1991 r. Pani Grażyna towarzyszyła z kamerą konwojowi PCK, który wiózł dary do Wilna. „Odkryliśmy wtedy, ilu tam jest Polaków oraz jak popularny jest polski język i nasza kultura - mówi. - Podczas tej wizyty odwiedziliśmy dom dziecka w Podbrodziu zamieszkały przez polskie dzieci. Poznaliśmy także ks. Józefa Obrębskiego, kapłana, którego duszpasterska posługa zaczęła się jeszcze w II RP. W 1991 r. ks. Józef miał już 86 lat, a nasza przyjaźń trwa do dzisiaj”.

„Kresy mnie ujęły” - zaangażowanie

Systematyczne wyjazdy na wschód rozpoczęły się dla pani Grażyny w 1995 r. Najpierw na Wileńszczyznę i Mołdawię, a potem także na Ukrainę. Początkowo wiązały się z konkretną pomocą dla instytucji i osób, ale z czasem dziennikarkę zaciekawiły niszczejące zabytki - „W 1995 r. pojechaliśmy zobaczyć miejsce urodzenia marszałka Piłsudskiego w Zułowie i kościół w Powiewiórce, w którym przyszły Naczelny Wódz został ochrzczony. Tematem zainteresowała nas pani Nikiforowa, zawodowo opiekunka w domu dziecka, prywatnie sąsiadka historycznego kościoła. - „Co pani odkryła po dotarciu na miejsce, pewnie ruiny?” - dopytuję. - „Gorzej - odpowiada dziennikarka - zauważyłam dwóch mężczyzn niosących oskórowanego cielaka na tle zrujnowanych zabudowań świńskiej fermy, którą Rosjanie wznieśli tu, aby przykryć miejsce urodzenia wielkiego Polaka”. Na szczęście ziemię po dworku Piłsudskich kilka lat temu wykupił Związek Polaków na Litwie. I choć istnieją jeszcze ruiny chlewni, to jednak teren wokół został już uporządkowany i częściowo ogrodzony. W jego obrębie znajduje się też pomnik przypominający miejsce urodzenia Marszałka oraz, ku pamięci, rośnie mały dąbek. W nie najlepszym stanie znajdował się też drewniany kościół w Powiewiórce. - „Kościelny, pan Leon, który już nie żyje, mówił mi wówczas «Przeciw wiatru nie nadmuchasz». Mieszkańcy pogodzili się, że świątynia najpewniej rozleci się za kilka lat. Kiedy wróciłam tam w 2005 r. zorientowałam się, że faktycznie lada dzień może runąć. Ponieważ Kresy zdążyły mną już zawładnąć, musiałam coś zrobić, tym bardziej, że naszą kamerę obstąpili miejscowi Polacy, prosząc o pomoc. Kilka tygodni później nakręciłam reportaż «Śladami Marszałka». I pomogło”.

Miłość oddana poprzez działanie

Po powrocie do Wrocławia rozpoczęła się zbiórka pieniędzy. Szła jednak z oporami - „Szczęśliwie kilka miesięcy później spotkałam kard. Gulbinowicza i opowiedziałam mu wileńską historię. W odpowiedzi usłyszałam, że kardynał Powiewiórkę zna, że pierwszy raz był tam w 1969 r., i że od litewskiego duchownego, proboszcza tej parafii, dowiedział się o tajemniczych szpargałach na strychu. Tam właśnie odnalazł pamiątkową, przedwojenną tablicę upamiętniającą chrzest Piłsudskiego w tym kościele. Ponownie zawisła na starym miejscu już po odzyskaniu przez Litwę niepodległości. Eminencja przyłączył się również do zbiórki funduszy na remont kościoła, ofiarowując co pewien czas prywatne środki oraz prosząc o pomoc różne instytucje. Na jego apel odpowiedzieli m.in. dolnośląscy przedsiębiorcy, którzy w zeszłym roku przekazali ok. 50 tys. zł. Wiele dobrego uczyniły osobiste spotkania kardynała z abp. Audrysem Baczkisem, który przekonał lokalne litewskie władze do przyjęcia wsparcia. Pomogły również władze Świdnicy, która jest partnerem rejonu święciańskiego na Litwie, do którego przynależy Popiewiórka. W ulicznych i parafialnych kwestach zebrano znaczne fundusze. Do akcji przystąpiło też, choć z niewielkim wkładem, polskie Ministerstwo Kultury, a Kuria Wileńska wyasygnowała 100 tys. litów. W rezultacie, kiedy byliśmy tam kilka tygodni temu, większość dachu była już pokryta modrzewiowym gontem”.
Ratowanie pamięci o Marszałku jest jedną z wielu akcji, których przeprowadzenia podjęła się wrocławska dziennikarka. W tym stuleciu jej ekipa odwiedziła Kresy aż 118 razy. Grażyna Orłowska-Sondej: - „Staramy się ratować pamięć o Polsce, której kultura na Kresach w wielu miejscach trwała nawet sześć wieków. Razem z wrocławskimi Sybirakami pomagamy np. remontować katedrę w Żytomierzu, w czasach stalinowskich jedyną czynną świątynię katolicką w tej części Ukrainy. Jednak przed zapomnieniem ratujemy nie tylko zniszczone kościoły. Przede wszystkim staramy się ocalać polskie cmentarze z mogiłami naszych przodków”. Przykładem jest nekropolia w Kołomyi, która ze względu na stan techniczny przeznaczona została do zaorania. O jej uratowanie poprosili mieszkańcy - Polacy, do których epika TVP Wrocław dotarła z darami. - „Było to 5 hektarów zdewastowanych, polskich grobów w centrum miasta. A przecież wokół Wrocławia, np. w Oławie, w Legnicy czy w Bystrzycy mieszka wiele osób pochodzących z tamtych stron! Zaczęłam pisać do wszystkich, do Sejmu, Senatu, Ministerstw, ale pomogła tylko Fundacja Pomoc Polakom na Wschodzie, która ufundowała bramę z orłem w koronie i odnowiła pomnik na cześć 140 Polaków z Kosaczowa, zagłodzonych i zamordowanych w 1918 r. i 1919 r. przez Ukraińców. Sama zaś przez 4 lata kwestowałam z puszką na dolnośląskich cmentarzach. Zebraliśmy w sumie ok. 10 tys. dolarów na ogrodzenie i uporządkowanie nekropolii, dzięki pozyskanym funduszom udało się również odnowić sporo grobów. Kiedy w 2004 r. poświęciliśmy cmentarz, na jego murze pojawiła się tablica, że został odbudowany pod patronatem TVP Wrocław”. Przypadków jak ten z Kołomyją jest więcej. Ostatnio dzięki zabiegom pani Grażyny i grupy kilkunastu wolontariuszy z kilku wrocławskich uczelni odnowione zostały m.in. groby rodzin Moniuszków i Paderewskich w Żytomierzu.

Honorowanie bohaterów

Kościoły i cmentarze to nie jedyne specjalizacje wrocławskiej ekipy. Na taśmach TVP Wrocław udało się utrwalić historie tysięcy osób - Polaków, którzy z wielu powodów pozostali na Kresach. Wśród nich znajdowali się duchowni. Oni również nie chcieli opuszczać swoich domów i pozostających na wschodzie rodaków. Niektórzy poprzez swoją działalność stali się z czasem żywymi ikonami Kresów. Grażyna Orłowska-Sondej: „Któregoś roku poznaliśmy bp. Jana Olszańskiego, prawdziwą legendę Kresów, kapłana który po wojnie pozostał na Ukrainie. Przez lata był ostoją nie tylko wiary, ale i polskości. Biskup Jan zmarł w 2003 r. i został pochowany, symbolicznie, niczym Wołodyjowski, w podziemiach kamienieckiej katedry. Dokumentujemy również działalność ks. Józefa Obrembskiego, nazywanego patriarchą Wileńszczyzny. Takich kapłanów jak oni jest naprawdę wielu”.
Inną znaną inicjatywą Studia Wschód jest coroczna zbiórka zniczy wśród Dolnoślązaków „W tym roku przez granicę, i tylko proszę nie pytać jak, przewieźliśmy ok. 30 tys. sztuk. Warto podejmować to ryzyko, bo widzi pan… jest w tym jakiś symbol, kiedy na zdewastowanych grobach polskich legionistów płonie światło zapalone przez młodych wolontariuszy!”.

Realia, które bolą

Dzięki zaangażowaniu i determinacji Kołomyi i 11 innym cmentarzom udało się pomóc, ale na liście pani Grażyny figuruje kilkadziesiąt polskich nekropolii, którym potrzebna jest natychmiastowa pomoc. I cały czas dochodzą następne. Według szacunków na samej tylko Ukrainie znajduje się ok. 5 mln polskich mogił, w większości w opłakanym stanie, które za kilka lat po prostu się rozsypią. „Nie ma żadnego rządowego planu ratowania pamięci i żadnej systemowej pomocy - twierdzi pani Grażyna - Owszem są jednostkowe akcje, jak Łyczaków we Lwowie i wileńska Rossa, ale one nie rozwiązują sprawy. Sądzę przy tym, że problem tkwi nie tyle w złej woli i braku pieniędzy, co w niewiedzy. A potrzebna jest wszechstronna pomoc. Młody człowiek może powyrywać chwasty, umyć pomnik, a nawet zamurować zdewastowany grobowiec, ale zabytkowego pomnika nie odnowi”. Wymowne jest też to, że aby zdobyć fundusze na paliwo, hotel i diety dla pracowników pani Grażyna musi osobiście poszukiwać sponsorów wśród samorządowców i drobnych przedsiębiorców - „Zawsze pociągała mnie misyjność telewizji publicznej. Realizowałam ją w różnych formach od wielu lat. Ale dziś, aby zrealizować program, każdego tygodnia muszę od jakiegoś burmistrza lub jakiejś firmy wydobyć kilka tysięcy zł. Stałam się takim dziennikarzem domokrążcą. To smutne, ale jak nie wyżebrzę, to nie pojadę!”.

Dla przyjaciół

„Najbliższe wyjazdy?” - „W okresie przedświątecznym od 10 lat jeździmy do naszych przyjaciół z paczkami. Nim się to jednak stanie, w szkołach i parafiach urządzamy specjalne zbiórki, a potem te kilka ton podarunków przemycamy ciężarówką przez granicę. Czekają tam na nie każdego roku z niecierpliwością! Jest np. taka wieś koło Starokonstantynowa w woj. chmielnickim niedaleko od Kamieńca Podolskiego, zamieszkana przez ok. 150 starszych osób - Polaków, które oczekują nas 28 albo 29 grudnia. W ubiegłym roku z powodu śnieżycy dotarliśmy tam dopiero przed północą. Wieś już spała. Nasi wolontariusze biegali od chaty do chaty i budzili gospodarzy. Spotkaliśmy się wszyscy na pobliskim wzniesieniu, Werchu i tam rozdaliśmy paczki. Zaśpiewali nam w nagrodę «Wśród nocnej ciszy»”.

Będzie moda na Kresy?

„A czym dziś są dla pani Kresy? - pytam na koniec naszej rozmowy. „Dopiero dzięki wyjazdom zrozumiałam, że na Kresach przez stulecia biło serce Polski i z nich promieniowała polska kultura. Myślę, że nikt nie jest w stanie zrozumieć np. twórczości Mickiewicza i Słowackiego, a nawet całej naszej kultury, jeśli nie odwoła się do tych źródeł”. A czy Polacy rozumieją Kresy? „Jest z tym problem, który bierze się z braku wiedzy. Nie ma też odpowiedniej atmosfery, o którą powinny zadbać media. Z drugiej strony widać, że powoli kiełkuje wśród młodzieży moda na Kresy. Na jeden z ostatnich wyjazdów na 20 miejsc zgłosiło się 90 wolontariuszy. I ten trend będzie narastał. Mam też pomysł, aby każdy młody człowiek, którego pradziad spoczywa gdzieś na wschodzie, mógł przeznaczyć na ratowanie polskiej pamięci złotówkę. Jeśli idea ruszy, uratujemy wówczas wszystkie kresowe groby”.